دستیابی به سلامت روان با رعایت اصول فرزندپروری

  دکترسمیه سروش  روانشناس بیمارستان نفت تهران  تاکید دارد؛ موضوع سلامت روان بویژه سلامت فرزندان موضوعی است که همواره دغدغه بسیاری ازوالدین است، سلامت روان فرزندان از چند جنبه دارای اهمیت است نخست اینکه شیوه صحیح فرزند پروری موجب می شود خانواده در دوران کودکی ونوجوانی از بسیاری از تنش ها دور بماند ودوم اینکه با مهارت هایی که فرزندان می آموزند برای زندگی بهتر در بزرگسالی آماده می شوندتا در سنین بالاتر از بسیاری از مشکلات روانی و رفتاری مصون بمانند.
  این روانشناس  با توصیه هایی  ساده  وتشریح موقعیت و شبیه سازی سعی کرده است  به والدین کمک کند  تا در موقعیت های  خاص بتوانند احساسات خود و فرزندانشان را بشناسند و رفتار صحیح و بدون خشونت  داشته باشند.
.......
بسیار برآشفته میشوم وقتی علی رغم تلاش هایم حرف هایی به فرزندم می گویم یا کارهایی انجام می دهم که دلم نمی خواست. صدایم در ذهنم بارها تداعی می شود و احساس گناه و تقصیر و عذاب وجدان می کنم. اینجا نقطه تغییر است. به خود قول میدهم تکرار نکنم و رفتار مناسبی داشته باشم. تلاش می کنم و همه چیز به خوبی پیش می رود اما کافی نیست….
وقتی احساس می کنم به حرف ها و تذکرات من توجه نکرده و مرا نادیده انگاشته و یا بدترمرا به مبارزه می طلبد برآشفته  و خشمگین می شوم و دلم میخواهد قدرت خود را ثابت کنم و فریاد میزنم و دستم را بالا می برم و....
چه اتفاقی می‌افتد که والدین علیرغم میل درونی شان تنبیه می کنند!!؟محرک والدین برای تنبیه کودکان چیست؟ و کودکی که تنبیه می شود چه احساسی دارد؟ اصلاً چرا تنبیه؟
عموما والدین چنین پاسخ می گویند: احساس ناکامی و شکست می کنم ، و می خواهم ثابت کنم قدرت در دست من است. احساس می کنم به من بی توجهی می کند.اگر تنبیه نکنم بچه ها پررو می شوند. اگر تنبیه نکنم جایگاهم را از دست میدهم. اگر بچه ام را تنبیه نکنم از کجا بداند که کار بدی کرده است و دیگر نباید آن کار را بکند.بچه باید از پدر و مادرش حساب ببرد.  اگر تنبیه نشود آدم نمی شود.
از کودکان می پرسم وقتی والدین شما را تنبیه می کنند چه احساسی دارید ؟
از آنها متنفر می شوم.  آنها خیلی بد هستند. احساس گناه و تقصیر میکنم. فکر می کنم دوستم ندارند. فکر می کنم من بد هستم و مستحق تنبیه هستم. فکر می‌کنم باید حالشان را بگیرم و تلافی کنم. ای کاش حتی وقتی اذیت می کنم با من مهربان بودند . فکر می کنم کاش این ها من را به دنیا نیاورده بودند ، کاش من دختر/ پسر این ها نبودم..
کودکانی که تنبیه می شوند دچار احساس تنفر، کینه جویی ، سرکشی ، گناه و تقصیر،  بی ارزشی و ترحم به خود می شوند .
آیا کودک با تنبیه پیامد رفتار خود را متوجه می شود ؟ آیا رفتار بد را تکرار نمی کند؟ دکتر جینات می‌گوید تنبیه کارساز نیست زیرا موجب حواس پرتی می شود به جای اینکه کودک پشیمان شده و رفتارش را اصلاح کند ، گرفتار انتقام های خیالی می شود. در واقع کودک از مواجهه درونی با اعمال بدش ، محروم می شود.  وتربیتی که مد نظر ما است حاصل نمی شود.
1 تنبیه باعث ترس تعمیم یافته می شود ، یعنی بچه از هر چیزی می ترسد ، از دستشویی رفتن ، از تنها خوابیدن در اتاقش، از تاریکی، از موجودات خیالی ... خلاصه بچه به دلیل تنبیه، مستعد هر نوع ترسی می شود .
2  تنبیه به کودک میگوید چه کار نکند نه اینکه چه کار بکند . بچه نمی تونه بیکار باشه و نمی دونه چه کار خوبه چه کار بد،  مثلا وقتی حس نقاشی بهش دست داره روی دیوار خط می کشه به جای تنبیه مادر باید یک کاغذ به بچه بده و بگه روی دیوار خط نکش بیا روی کاغذ خط بکش . بنابراین اگر فقط به دلیل خط کشیدن روی دیوار تنبیه بشه رفتار صحیح رو یاد نمی گیره و دوباره همین کار رو انجام میده یعنی بازم روی دیوار خط می کشه چون نمی دونه جای خط کشیدن کجاس .
3  تنبیه باعث صدمه زدن به دیگران رو توجیه می کنه و بچه ها خودشونو مجاز می دونن به دیگران آسیب برسونن . بچه ها از والدین رفتارهای خوب و بد رو یاد می گیرند بنابراین وقتی کتک بخوره فکر می کنه چون پدر یا مادر کتک می زنند پس کتک زدن خطا نیست و مجازه ضعیف تر از خودشوکتک بزنه ...
4 تنبیه باعث میشه کودک در غیاب تنبیه کننده دوباره رفتارهای بد خودش رو بروز بده مثلا بچه در حضور پدرش مودبه وقتی پدر نباشه دوباره فحش میده و پرخاشگری می کنه .
5 تنبیه باعث پرخاشگری کودک نسبت به تنبیه کننده میشه . یعنی بچه از پدر و مادری که کتکتش می زنه نفرت پیدا می کنه و همیشه تو ذهنش نقشه می کشه که چطور تلافی کنه که خشم خودش رو خالی کنه بنابراین ممکنه دست به خرابکاری بزنه یا کاری کنه که والدینش اذیت بشوند.
6 تنبیه باعث یک رفتار نامناسب دیگه میشه مثلا کودکی که برای ریخت و پاش تنبیه میشه بچه گریه کنی از آب در میاد ، یا خواهر و برادرش رو کتک می زنه یا بهانه گیر میشه یا رختخوابش رو خیس می کنه ، ناخن می جوه.
اکنون بیشتر متوجه می شویم چرا تنبیه کارساز نیست و نتایج عکس ایجاد می کند.  لذا لازم است راهکارهای جایگزین برای تنبیه را بیاموزیم.


جانشین های تنبیه :
مغز انسان افعال منفی را نمی فهمد، به جای داد نزن بگویید آرام باش، به جای ندو بگویید آرامتر راه برو، به جای جیغ نزن بگویید آرامتر حرف بزن.
💢٢. به جای تاکید بر کارهای اشتباه فرزندتان، به او کار خوب را بیاموزید. بهتر است کار خوب را با لذت گره بزنید تا نهادینه شود.
تشویق کردن و جایزه دادن و جدول ستاره ها تا هفت سالگی بهترین روش برای آموختن کار خوب است. زمانی که انسان کادو و جایزه می گیرد هورمون دوپامین که هورمون شادی است ترشح میشود و به مرور کودک شرطی می شود و کار خوب در او نهادینه می شود.
💢٣. به او حق انتخاب دهید.
"الان حمام میری یا قبل از خواب؟" "بشقابت رو توی سینک میذاری یا روی کابینت؟" به او حق انتخاب دهید تا بتواند قسمتی از تصمیم گیری شما باشد. می توانید از او بپرسید کی میخواهد درس بخواند؟ چند ساعت تکالیفش طول می کشد؟ اگر به مرحله نوجوانی رسیده اند از آنها بخواهید برنامه ریزی کنند و بعد به شما اطلاع دهند.
💢٤. در انجام کارهایش به او کمک کنید تا همکاری را بیاموزد.
در تمیز کردن اتاق، جمع کردن لباسها، صاف کردن رو تختی با او همقدم شوید. این اوقات را به لحظات شاد تبدیل کنید. به او اجازه دهید از همکاری با شما لذت ببرد.
💢٤.انتظارات خود را تعدیل کنید. شادی کودکانه آنها را فدای نظم و انضباط نکنید. بگذارید کودک درونتان با دیدن آنها دوباره کودکی کند. در آخر سوال کنید "خب حالا چطور خانه رو به شکل اول برگردانیم؟"
٥. به فرزندتان یاد دهید از اشتباهاتش بیاموزد نه آنکه به اشتباهاتش بیاویزد، اگر به خاطر هر اشتباه او داد بزنید تهدید کنید یا تنبیه کنید فرزندتان بخشندگی و مهربانی با خود و افراد زندگیش را نمی آموزد. گاهی اجازه دهید اشتباهات بی خطر کند و بعد بدون منت به او بیاموزید چگونه جبران کند.

💢٦. تا زمانی که کار فرزندتان صدمه یی به دنبال ندارد به کار او بی اعتنا باشید. گاهی دادن توجه به کار کودک حتی اگر داد زدن یا تنبیه باشد فقط کار اشتباه کودک را تقویت می کند.
💢٧. فرزند خود را بهتر بشناسید. اگر مشکلی دارد بهتر است به جای فشار آوردن بیشتر به او، ریشه مشکل را ریشه یابی کنید.
💢٨. احساسات فرزندانتان را تایید کنید" می دونم عصبانی هستی، می دونم ناراحتی، می دونم ترسیدی، می دونم خسته شدی" به او بیاموزید احساساتش درست است اما رفتارش بر پایه آن احساسات صحیح نیست "اما اجازه نداری کتک بزنی، اما تا وقتی جیغ بزنی من حرفهات رو نمیفهمم، اما اجازه نداری حرف زشت بزنی..."
💢٩. الگوی خوبی باشید. تا وقتی شما کنترل رفتار و گفتار خود را ندارید، تا وقتی فرزندتان از شما یاد می گیرد وقت عصبانیت داد بزند، جیغ بزند زور بگوید، نمیتوانید موفق به تصحیح رفتار فرزندتان شوید. باید خونسرد، آرام و محکم باشید.
💢١٠. به دنبال فرزند حرف گوش کن نباشید. کودکی که حرف شما را گوش می کند، فردا در اجتماع به حرف دیگران هم گوش خواهد داد. کودکی که نه گفتن را نیاموخته چگونه نه گفتن به سیگار و مواد مخدر را بداند؟ چگون وقتی عاشق کسی شد در مقابل خواسته های نابجایش نه بگوید؟
💢١١. ما که عاقل و بالغیم، اگر استادمان، همسرمان، رئیس مان در اثر اشتباهاتمان ما را تنبیه کند یا بی احترامی کند حال بدی را تجربه خواهیم کرد، بچه ها چون ناتوان و نیازمندند حال بسیار بدتری خواهند داشت. احترامی که لایق خود می دانید را با عمل کردن در رفتارتان به فرزندتان بیاموزید.
💢١٢. با بچه ها بخشنده و مهربان باشید تا همه عمر با خود و فرزندانشان بخشنده و مهربان باشند.
💢١٣. اگر فرزندتان جیغ می زند گریه می کند لگد میزند از او عصبانی نشوید. او با رفتارش به شما این پیام را می دهد که من دارم درد میکشم رنج میبرم به من کمک کن.
💢١٤. کودکان نه مجرم هستند نه دشمن ما، آنها موجودات کوچکی هستند که در دنیای پرقانون بزرگسالان گیج و بی پناهند، به آنها زندگی کردن را بیاموزید، تا مبادا با سختگیری و فشار آنها را به جایی برسانید که فقط زنده اند اما نیاموختند چگونه زندگی کنند.
جانشین های تنبیه
روش مفیدی پیشنهاد کنید…. اگه اصرار داره میوه ای که لازم ندارید را بخرد، اجازه بدهید یکی برای خودش جدا  کند.
بدون حمله به شخصیت کودک، تقبیح شدید خود را بیان کنید… ازاینکه اره من زیر بارون رها شده تا زنگ بزنه  واقعا عصبانی هستم….. دوست ندارم جریان از این قرار باشد، دویدن بچه ها توی فروشگاه دیگران رو اذیت می کنه…
انتظارات خود را جز به جز شرح دهید… انتظار من اینه که وقتی ابزار منو قرض می گیری، مثل اولش بهم  برگردونی…
انتظارات خود را جز به جز شرح دهید موقعیت تنبیه رفتار جایگزین نمونه یاداشت:
دختر عزیزم لازمه که این خونه دوباره مثل اولش بشه. لطفا در این موارد کاری انجام بده: کتاب های روی میز/کفش های توی راهرو/لباس های کف اتاق. قبلا از زحماتت متشکرم، مادر
توجه توجه: زمان برنامه قصه و کتاب ساعت ۷:۳۰ عصر. از همه کودکانی که لباس خواب پوشیده و مسواک زده اند دعوت بعمل می آید. دوستدار شما، پدر
آلیسون، من خیلی عصبانی هستم. سی دی جدید من بدون اجازه برداشته شده و پر از خراشه. / پدر عصبانی

به کودک نشان دهید چگونه می تواند خطای خود را جبران کند… حالا چیزی که این اره لازم داره کمی براده فولاد و زوره….
به کودک فرصت بدهید خودش تصمیم بگیرد… دویدن ممنوع، این فرصت رو داری که یا راه بری یا توی ترولی  بنشینی، خودت تصمیم بگیر…. تو می تونی ابزار منو امانت بگیری و دوباره پس بدی یا اینکه امتیاز استفاده از اونارو از دست بدی، خودت تصمیم بگیر.
با موضوع برخورد فعال داشته باشید…. خودتون بجای کودک تصمیم بگیرید و یه کاری انجام بدهید، می بینم که تصمیم گرفتی توی ترولی بنشینی… در جعبه ابزارو ببندید تا بهش دسترسی نداشته باشه و بفهمه چرا این اتفاق افتاده.
بگذارید کودک پیامد رفتار خود را تجربه کند…. دفعه بعد برای خرید کودک را به فروشگاه نبرید و بهش حتما گوشزد  کنید که بخاطر دویدن نمی بریدش.
مشکل گشایی… به نظر تو چه راهی می تونیم پیدا کنیم که هر وقت به ابزار من احتیاج داری بتونی ازش استفاده  کنی و منم مطمئن باشم که هر وقت لازمشون داشتم سر جاشون هستن….
نکات مهم:
“همان لحظه” که کودک مشغول انجام کار بدی هست، اونو کنار بکشید و باهاش واضح و محکم بدون قربون صدقه  صحبت کنید….. چاقو برای بازی نیست، اگه بخواهی می تونی با قاشق بازی کنی…. ظرف چینی شکستنیه، اگه بخواهی می تونی با ظرف پلاستیکی بازی کنی…
یادگیری از واقعیت های دشوار واکنش های واقعی افراد، بسی آسان تر از یادگیری از فردی است که تصمیم می گیرد به خاطر خیر و صلاح شما، شما را تنبیه کند!!!
وقتی از چیزی عصبانی میشیم، بهتره که عصبانیت خود را بیان کنیم تا اینکه بخواهیم مقصر را تنبیه کنیم…. من علاقه ای ندارم بدونم کی اینکارو کرده. من دوست ندارم بخاطر چیزی که اتفاق افتاده کسی رو مقصر بدونم. من علاقمندم ببینم که در آینده دیگه این کار رو نمی کنید.
ما با سرزنش نکردن و تنبیه نکردن، کودکانمان را آزاد می گذاریم تا برای جبران خطاهایشان مسولیت بیشتری بر عهده بگیرند به جای اینکه هم و غم خود را صرف انتقام جویی کنند.
اظهار نارضایتی و بیان انتظارات بهترین جانشین های تنبیه هستند.
هیچ اشکالی نداره که با صداقت به کودک بگیم که الان چه احساسی داریم یا وقت نداریم یا هر چی… فکر کنم بهتره کمی منو تنها بذاری، احساس می کنم روی مود نیستم و کاری هم از دست تو بر نمیاد… الان وقت مناسبی نیست انشای تو رو بخونم. الان حواسم پرته. بعد از شام می خونم…. الان صبر من به اندازه یه هندوانه است، کمی بعد، خب حالا صبر من به اندازه یک پرتقاله و بعد از آزردگی بیشتر، الان صبر من به اندازه یک نخوده و فکر می کنم بهتر باشه قبل از اینکه کوچکتر بشه سکوت کنید…. این کار تو منو ناراحت می کنه… اگه کودک گفت به من مربوط نیست، بگید: چرا به تو مربوطه که من چه احساساتی دارم. من به احساسات تو اهمیت میدم و انتظار دارم در این خانواده همه به احساسات یکدیگر اهمیت بدیم.

باید کاری کنیم که بعد ها هم وقتی کاری می کند که موجب پشیمانی می شود، با خود بیندیشد چکار کنم تا بتوانم جبران کنم. نه اینکه بگوید کاری که کردم ثابت می کنه من آدم بی ارزشی هستم و سزاوار تنبیه هستم.
اظهار تاسف باید به عمل تبدیل شود نه آنکه فقط لفظی باشد. باید بارها و بارها این جملات را تکرار کرد:
تاسف یعنی طور دیگه ای رفتار کردن
تاسف یعنی تغییر رفتار
اظهار تاسف اولین قدمه ولی دومین قدم اینه که از خودت بپرسی من در این مورد چکار می تونم بکنم.

چند مثال:
خیلی عصبانی هستم. بچه داشت با خوشحالی بازی می کرد ولی تو جعبه ارو از دستش گرفتی. ازت انتظار دارم راهی پیدا کنی که دیگه گریه نکنه.
جدا آشفته میشم وقتی به خونه میام و تو ظرف های کثیف غرق می شم، اونم در حالی که تو قول دادی اینکاررو بکنی. من دوست دارم تمام ظرف ها تا وقت خوابیدن شسته بشن.
من از کاری که انجام دادی خوشم نمیاد و انتظار دارم مواظب رفتارت باشی.
عزیزم می خوام باهات صحبت کنم. آیا برات وقت مناسبیه؟
عزیزم می دونی جریان از چه قراره؟ دیر اومدن تو فقط قسمتی از موضوعه. ولی در واقع وقتی تو دیر میایی من نگران میشم.
برای حل مشکل
گام اول: درباره احساسات و احتاجات کودک صحبت کنید….من تصور می کنم احساس تو اینه …. فکر می کنم خیلی سخته وقتی داشتی با دوستانت تفریح می کردی، از اونا جدا بشی…. در این قسمت عجله به خرج ندهید. بگذارید طرز تلقی شما این باشد: “من واقعا می کوشم تا چگونگی احساسات تو را بشناسم.”
گام دوم: درباره احساسات و احتاجات خود صحبت کنید…. احساس من در این مورد اینه که…. از طرف دیگه وقتی تو دیر میایی من نگران میشم….
گام سوم: با هم فکر کنید تا راه حل های قابل قبولی برای هر دو طرف ارائه دهید…. کودک را برانگیزانید تا راه حل قابل قبولی برای هر دو طرف بیابد. بگذارید اولین نظر ها را کودک پیش بکشد. از تفسیر یا ارزیابی اندیشه ها قاطعانه پرهیز کنید. مثلا نگویید خوب این نظر درستی نیست. از تمام افکار استقبال کنید…. بیا با هم فکر کنیم ببینیم می تونیم یه راهی پیدا کنیم که برای هر دومون خوب باشه.
گام چهارم: همه نظر ها را یاد داشت کنید. بدون ارزیابی…. کودک می گه یه راه اینه که من دیر میام تو هم ناراحت نمیشی…مادر میگه من میام دنبالت که دیگه دیر نیایی…
گام پنجم: ببینید کدام پیشنهاد را می پسندید و کدام رانمی پسندید و از کدام یک می خواهید پیروی کنید…. کودک می گوید اونو خط بزن که میایی دنبالم…. مادر می گوید در اون صورت من نمی تونم راحت باشم چون…. یا به گمونم نتونم اینکاررو بکنم….
حالا جمع زدن مهمه.
ما باید چه قدم هایی برداریم تا این نقشه را به مرحله اجرا در بیاریم.
مسولیت هر شخص چه خواهد بود.
تا کی آن را به انجام خواهیم رساند.
باید صادقانه بنشینیم و احساسات واقعی خود را در اختیار کودک بذاریم و احساساتش رابشنویم و با یکدیگر راه حلی بیابیم که برای هر دوی ما مناسب باشد. باید در این مورد وقت خاصی اختصاص دهیم و نیرویمان را صرف یافتن راه حلی بکنیم که نیاز های هر دوی مان را بطور خاص در نظر داشته باشد. کودکان باید این قدرت را داشته باشند تا بتوانند در حل مشکلاتی که با آن مواجه اند فعالانه شرکت داشته باشند.
اگر کودکی که سنش بیشتر است، کلا از حل مسئله امتناع می ورزد، این یادداشت می تواند موثر واقع شود.
عزیزم، من نظر های تو را در مورد حل مسئله می پسندم… تو احتمالا می خواهی/نیاز داری/احساس می کنی…. من می خواهم/نیاز دارم/احساس می کنم… لطفا مرا در جریان هر راه حلی که فکر می کنی ممکن است روی آن توافق کنیم قرار بده.
اگر این‌قدر عصبانی هستید که نمی‌توانید به راه‌حل فکر کنید فقط از احساس خود بگویید و بدون این‌که کودک را سرزنش ، تحقیر و یا تهدید کنید .
 اتفاق موجود را توصیف نمایید.
همچنین می‌توانید برای خود عهدنامه ای تنظیم کرده و به موفقیت‌هایتان امتیاز دهید .
-     به‌ دنبال رفتار اشتباه کودک پدر و مادر با الگوی ایفای نقش می‌توانند رفتارهای صحیح را به فرزندشان آموزش دهند این روش فرصتی است برای تعامل و ارتباط با کودک و هم مجالی است برای آموزش رفتارهای صحیح .
-    پدر و مادر به‌همراه کودک کتابی مصور بنویسند و طراحی کنند در مورد آن مورد
-    وقعیت خاص که مسئله‌آفرین شده و برای آن کتاب، عنوانی زیبا و تأثیرگذار در نظر بگیرند مثلاً مریم مهمان دارند در متن کتاب درمورد مسئولیت‌ها و رفتارهای خوب مریم در مهمانی صحبت کرده و آن را توضیح داد و ترسیم کنند مریم اسباب‌بازی‌هایش را با دوستش به اشتراک می‌گذارد مریم تشکر می‌کند مریم با صدای بلند سلام می‌کند و غیره
نباید به کودک به ‌مثابه مشکلی که باید حل کرد بنگریم بلکه باید مسئله را با کودک طراحی کنیم مشکل اساسی ما والدین خود کودکان نیستند ، بلکه نگرش متفاوت کودکان و والدین است که مسئله‌ساز می‌شود. کودک در مقابل ما نیست ، والدین و کودک در کنار هم هستند و مسئله روبه‌روی آن‌ها قرار می گیرد. نباید فکر کنیم چون بزرگ هستیم همیشه پاسخ درست به مسائل می‌دهیم. لذا لازم است با هم‌اندیشی و بارش فکری و درک متقابل و همدلی مسئله را طرح و برای آن راهکار بسازیم. لازم است والدین و کودک صادقانه در زمان مناسبی درمورد احساسات خود صحبت کنند لازم است احساسات و افکار فرزندمان را بپرسیم تا به درک مشترک و نهایتاً مسئله مشترک دست یابیم.
در واقع هدف پیش‌بینی صحیح آماده‌سازی خود برای موقعیت‌های آتی و پیشگیری از تنبیه است.
 قوای خود را علیه کودک بکار نبریم پیروزی و شکست هدف ارتباطی مان نیست لازم است ، نیروی مان را صرف همدلی و یافتن راه‌حل بکنیم. ایجاد احساس قربانی و یا شکست هدف ارتباطمان نیست. کودکان مهارت حل مسئله را از تعامل والدین با هم و تعامل والدین با خود یاد می‌گیرند.